Spekülatif Kurguda Aztek ve Maya Etkili Eserler

Spekülatif kurgu pek çok kaynaktan beslenir. Özellikle dinler ve eski uygarlıklar çok farklı eserler oluşturulması için gereken ilhamı sağlar. Mesela, Truva Savaşı ve Aşil hakkında bile olayı çok farklı açılardan anlatan pek çok spekülatif kurgu eseri bulunmaktadır. Yunan, Roma ve Kuzey mitolojisi çok sık karşımıza çıkarken bazı mitolojiler ve uygarlıklar ise biraz gölgede kalmıştır. Bu yazıda fazla popüler olmayan Aztek ve Maya uygarlıklarından esinlenen edebiyat ve sinema eserlerinden kısaca bahsetmeye çalışacağım.

Mayalar ve Azteklerle ilgili eserlerde Güney Amerikalı yazarları görmeyi beklerken karşımıza daha çok İngilizce konuşulan ülkelerden yazarlar çıkması şaşırtıcı olmuyor. Bunun sebebinin spekülatif kurgudaki Anglo Sakson ağırlığından kaynaklandığını öne sürebiliriz.  Ne yazık ki bu yazıda bahsedeceğimiz eserlerden biri hariç diğerlerinin Türkçeye henüz çevrilmediğini de eklemeliyim.

 

AZTEK ETKİSİNDEKİ ESERLER

Aztekler 1483-1521 yılları arasında şimdiki Meksika’nın bulunduğu bölgede yaşamış bir uygarlıktır. Tanrıları pek çok ve çeşitlidir ve onlar için piramitler inşa etmişlerdir. En önemli tanrıları;

Ometecuhtli  – Yaratıcı tanrı. Hem kadın hem de erkektir.

Huitzilopochtli  – Güneşin ve Savaşın Tanrısı

Quetzalcoatl  – Yaratıcı tanrı Ometecuhtli’nin oğlu ve Xoloth’in erkek kardeşidir. İnsanoğluna tarımı ve kültürü öğretmiştir. Adının birçok farklı söylenişi vardır.

Tezcatlipoca –  Büyükayı takım yıldızı ile özdeşleştirilen, Toltek kökenli bir gece tanrısıdır.

Xipe Totec – Hayat-ölüm-yeniden doğum ve tarım tanrısıdır

Aztekler, savaşlarda esir aldıkları insanları tanrılar adına kurban ediyorlardı. Kurban ayinleri piramidin tepesinde çoğu zaman halkın gözü önünde yapılıyordu. Kurbanın göğsü obsidyen bıçakla açılır ve kalbi hala atarken yerinden sökülürdü. Sonrasında kafatası ustaca yerinden çıkarılıp yüzülür, yan taraflarında delikler açılır ve sergilenmek için özel hazırlanmış raflara konurdu. Bu kafataslarından binlercesi büyük piramit olan Templo Mayor çevresinde bulunmuştur. Bunun yanında Xipe Totec için yapılan festivalde de esirler kurban edilir, kurban edilen kişilerin derisi yüzülür ve rahipler tarafından 20 gün boyunca giyilirdi. 20 günün sonunda tarım tanrısı olan Xipe Totec’in tekrar hayata döndüğü düşünülürdü.

Aztek uygarlığı,  Hernan Cortes adlı İspanyol komutan tarafından, 1519 yılında istila edilmiş ve iki yıl süren bu istila sonucunda 1521 yılında yıkılmıştır.

Bu alanda bahsedeceğim ilk eser, yazar Harry Harrison‘ın “Captive Universe” romanı. Yazarın adı tanıdık gelebilir çünkü kendisi sinemaya  “Soylent Green” ismiyle uyarlanmış olan filmin temelini oluşturan “Yer Açın! Yer Açın!” romanının yazarı. (Metis Bilimkurgu, 1996) Başkahramanımız bir Aztek olan Chimal, bir vadiyi paylaşan iki kabileden birinde yaşıyor. Chimal biraz tuhaf bir tip. Kabilesinde çok sevilmiyor çünkü normalin dışında davranışları ve merakları var. Bu özellikleri onun başını derde sokmasına ve de yaşadığı hayatla ilgili inanılmaz bazı keşifler yapmasına neden oluyor.

Bir sonraki eser ise ödüllü  “Aztec Century“. Bu roman daha çok alternatif tarih olarak sınıflandırılabilir. Güney Amerika’yı fetheden Hernan Cortes, İspanyolları bırakıp Azteklerin tarafına geçiyor ve Aztekler yıkılmak yerine daha da güçleniyor. Sonrasında 20. yüzyılda dünyanın şimdikinden nasıl farklı şekillendiğini ve Azteklerin süper güç olma sürecini okuyoruz. İngiliz yazar Christopher Evans bu romanıyla  1994 yılında BSFA En İyi Roman Ödülü’nü kazanmıştır.

Son dönemin yükselen yazarlarından olan, 3 Nebula Ödüllü Aliette de Bodard “Obsidian and Blood” isimli 3 kitaplık serisi ile karşımıza çıkıyor. Bodard bu türü “Mesoamerican fantasy” olarak tanımlıyor. Bence bu yazıda bahsettiğim eserlerin arasında en derinlemesine üzerinde çalışılmış olan eser bu. Ölüm Tanrısının rahibi olan Acatl sihirle işlenen cinayetleri araştırırken kendisini, kardeşinin de içinde bulunduğu politik ve fantastik olayların içinde buluyor. 15. yüzyılda geçen bu seride Aztec tanrılarının gerçek olduğunu, toprakların verimini korumasının ve güneşin gökte durmasının kurbanlar sayesinde olduğunu söylemeye gerek yok diye düşünüyorum.

“Oath of Empire” alternatif tarih serisi ile ilk kez adını duyuran Thomas Harlan ise “The Time of The Sixth Sun” serisinde bu kez alternatif tarih ile uzay operasını bir araya getirmiş. Bu seride Azteklerin mirasçısı olan Meksika İmparatorluğu Japonlarla ittifak kurarak dünyanın hâkimiyetini ele geçirmiş ve artık uzaya açılmıştır. Ancak uzayda çok daha büyük uzaylı imparatorlukları bulunmaktadır. Bu imparatorluklardan kalan eserleri ve makineleri bulmakla görevli olan arkeoloğun macera dolu hikâyeleri ile bu alternatif dünyaları keşfederiz.

Daha önce sitemizde kendisinden bahsettiğimiz Gertrude Barrows Bennett ise “The Citadel of Fear” hikâyesi ile karşımıza çıkmakta. Bu hikâyeyi Meksika’da altın arayan iki adamın gizli bir Aztek şehri keşfetmesi ve başlarına gelen gizemli maceralar olarak özetleyebiliriz.

“High Aztec” ise 2045 yılında geçen bir roman. Yazar ve gazeteci olan başkahramanımız Xólotl Zapata’ya sevgilisi tarafından yapay bir virüs bulaştırılır. Virüs fiziki hastalık yaratmazken bulaştığı kişilerin eski Aztek tanrılarına tapmasına neden olmaktadır. Xólotl, neler olduğunu çözmeye çalışan mafyadan, tuhaf dini organizasyonlara ve hatta hükümet yetkililerine kadar çeşitli gruplar tarafından kaçırılır. Biz de onunla beraber bu siberpunk-fantazi hikâyesi içinde sürükleniriz. Yazar Ernest Hogan kendini Chicano yani Meksika asıllı Amerikalı olarak tanımlıyor. Bu yazıdaki Güney Amerika kökenli iki yazardan biri diyebiliriz kendisine.

“The Moctezuma Review” ise iki kısa hikâyeden oluşan bir kitap. Bilimkurgu – kara komedi karışımı olarak sınıflandırılabiliriz bu eseri ve sadece ilk hikâye Azteklerle ilgili. Hikâyede Dünyada Azteklerin elinde mahsur kalan uzaylının kurtulması için doğru zamanda kurban edilmesi gerekmektedir ama zaman daralıyordur ve işler pek yolunda gitmiyordur.

Maztica Üçlemesi ise Dungeons & Dragons fantastik rol yapma oyununun Unutulmuş Diyarlar dünyasında geçiyor. Bu seriyi İspanyolların Meksika istilasının içine büyü ve fantastik kurgu yedirilmiş hali olarak düşünebiliriz. Maztica kelimesi Maya ve Aztek kelimelerinin birleşimi gibi duruyor. Benzerlikler bununla da bitmiyor, yeni keşfedilen kıtanın sakinleri çok tanrılı bir dine sahip ve insan kurban ediyorlar, tanrıları için piramitler inşa ediyorlar, kâşifin ismi ise Cordell ve biraz Cortez’i hatırlatıyor. Birileri hızlıca 3 kitap yazmanın yolunu bulmuş gibi duruyor buradan bakınca.

Son olarak Aztek etkileri az hissedilse de bahsetmek istediğim bir roman var; “A Memory Called Empire“. Arkady Martine‘in bu romanı galaktik imparatorluk ve entrikalarıyla uzay operası türü içinde yer alıyor. Teixcalaanli İmparatorluğu, yazarın Bizans tarihçisi olması sebebiyle hem Bizans hem de Aztek etkileri barındırıyor. Yazar, romanında fetih ve kurban odaklı imparatorlukları temel almak istediğini bunun da onu bu iki imparatorluğa yönelttiğini söylemiştir. Romanda galaktik imparatorluğun sınırındaki bir uzay istasyonundan başkente gelen elçinin kendini beklenmeyen olayların içinde bulması anlatılır. 2020 Hugo En İyi roman Ödülü’nü kazanmıştır.

 

MAYA ETKİSİNDEKİ ESERLER

Maya Uygarlığı şimdiki Meksika’nın güneyi, Guetemala, Belize ve El Salvador ile Honduras’ın batısını kapsayan bölgede yaşamıştır.  Maya bu bölgede yaşayan kişilere modern dünyanın verdiği isimdir, aslında onlar kendilerine Maya demiyorlardı, politik bir bütünlükleri ve ortak bir kimlikleri de yoktu. Mayalar da İspanyolların gelişi ile birlikte Aztekler gibi silinmişlerdir.

Mayaların tek bir uygarlık olmaması sebebiyle, yörelere ve şehirlere göre pek çok farklı tanrısı bulunuyor, her bölgede farklı tanrılar ön plana çıkıyordu. Ayrıca mitoloji de 2000 yıllık süreçte evrim geçirdiği için tanrıların özellikleri de değişkenlik gösteriyordu. Ancak çok büyük ve popüler olan birkaç tanrıdan bahsetmek isterim:

Itzamná – Cennetin, günün ve gecenin tanrısı

Ixchel – Bu dişi tanrı ay, hava durumu, doğurganlık, çocuklar ile ilişkilendirilmiştir

Kinich Ahau – Yukatek Mayalarının güneş tanrısı, güneşin yanında jaguar ile de ilişkilendirilmektedir

Chaac – Yağmur tanrısı, tarım toplumu olduğu için oldukça önemlidir.

Kukulkan – Azteklerdeki Quetzalcoatl ile aynı olduğu düşünülmektedir.

Türkçe baskısı Nisan 2021’de piyasaya çıkan “Yeşimin ve Gölgenin Tanrıları” (Gods of Jade and Shadow) ise “Nebula En İyi Roman Ödülü Adayı” ve “Locus En İyi Fantastik Roman Ödülü Adayı” olmuş bir roman. Kitabın yayınevi tanıtımı ise şöyle:

“Casiopea Tun, büyükbabasının evinin yerlerini temizlemekle meşgul olsa da Meksika’nın güneyindeki küçük bir kasabadan uzaklarda yaşayabildiği bir hayatın hayalini kurar. Ne var ki bu hayat yıldızlar kadar ulaşılmazdır, ta ki karşısına gizemli bir sandık çıkıncaya dek. Sandığı açmasıyla bir Maya tanrısının ruhunu istemeden de olsa serbest bırakır. Böylece sıradan bir genç olan Casiopea, kendini efsanevi bir tanrının yoldaşı olarak bulur ve hem Meksika’ya, hem yeraltındaki Maya dünyasına hem de kendi kaderindeki bilinmezliklere doğru bir yolculuğa çıkar.”

Eserin yazarı Silvia Moreno Garcia bu yazıdaki ikinci Meksika asıllı yazar. Meksika’da doğmuş olan Garcia Kanada’da büyümüş. Eserleri hem güncel Meksika kültüründen hem de Mayalardan etkilenmiş diyebiliriz.

“The Falling Woman”, yazar Pat Murphy‘nin 1987 Nebula En İyi Roman ödülünü almış bir eser. Elizabeth ölülerle konuşan bir arkeologdur ve bu sayede pek çok başarıya imza atmıştır. Yucatan’da bir kazı sırasında ölü bir Maya rahibesi ile karşılaşır, bu sırada uzun zamandır ayrı olduğu kızı da birdenbire çıkıp yanına gelir. Ama rahibenin istekleri Elizabeth’i zor bir seçim yapmak durumunda bırakır.

Yazar Gemma Files‘ın “The Hexslinger” üçlemesi ise Mayalar döneminde geçmese de bir Maya tanrısı olan Ixchel’in olaylara dâhil olması ile bu yazıya aldığım bir eser. Bu üçleme Amerikan İç Savaşı sonrasında geçiyor. Western, korku ve fantastik bir araya geliyor, üstüne de hexslinger olarak adlandırılan büyücüler ve Maya tanrıları da eklenince iyice ilginç bir seri ortaya çıkıyor.

Sinema ve TV alanında ise bulabildiğim eserler sınırlı kaldı.

“The Aztec Mummy” (1957), “The Curse of the Aztec Mummy” (1957) ve serinin sonuncusu “The Robot vs. The Aztec Mummy” (1958) film üçlemesi mumyalamayı bilmeyen Aztekler’de mumya olması ve bu mumyanın vampirmiş gibi haçtan korkması gibi komik detaylarıyla çok da ciddiye alınacak gibi durmuyor. Bu tip eski filmleri izleyip gülmek isteyenler için eğlenceli olabilir.

Dünyanın en uzun soluklu bilim kurgu dizisi olan Doctor Who‘nun 1. sezon 6. bölümü Aztekleri konu almıştır. 1. Doktor ve yol arkadaşı kendilerini Azteklerin arasında bulur. Yol arkadaşı Aztek Tanrıçası Yetaxa zannedilince, Doktor’un bütün itirazlarına karşın bundan faydalanıp Aztekleri insan kurban etmekten vazgeçirmeye çalışır ama bu işlerin daha beter karışmasına neden olacaktır.

“Aztech” ise 2020 yapımı Meksika orijinli bir sinema filmi. Filmde Dünyanın çeşitli yerlerine aynı anda düşen meteorlarla gelen dünya dışı materyaller Meksika efsanelerindeki kehanetlerin birer birer gerçeğe dönüşmesini sağlayacaktır. Film sadece bir sinema festivalinde gösterilmiş, henüz geniş kitlelere ulaşamamıştır.

 

Bu yazıma ilham veren arkadaşım Cem’e çok teşekkürler.

 

Kaynakça:

https://en.wikipedia.org/wiki/Aztec_Century

https://www.goodreads.com/book/show/13154387-obsidian-and-blood

https://www.goodreads.com/author/show/873.Thomas_Harlan

https://www.publishersweekly.com/978-0-7653-0192-5

https://www.kirkusreviews.com/book-reviews/thomas-harlan/wasteland-of-flint/

https://www.kirkusreviews.com/book-reviews/thomas-harlan/house-of-reeds/

https://www.goodreads.com/book/show/957430.The_Citadel_of_Fear

http://strangehorizons.com/non-fiction/reviews/high-aztech-by-ernest-hogan/

http://www.errantdreams.com/2019/02/review-high-aztech-ernest-hogan/

https://despina.us/2019/03/12/aztec-futurism-mental-monster-movies-and-chinese-speculative-fiction/

https://www.jstor.org/stable/43589460?seq=1

https://www.goodreads.com/book/show/36510722-gods-of-jade-and-shadow

https://www.goodreads.com/book/show/18427294-the-hexslinger-omnibus

https://en.wikipedia.org/wiki/Captive_Universe

https://www.goodreads.com/book/show/593791.The_Falling_Woman

https://www.scifiandscary.com/the-moctezuma-review/

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Maztica_Trilogy

http://www.fantasyliterature.com/reviews/the-robot-vs-the-aztec-mummy/

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Aztecs_(Doctor_Who)

https://aldianews.com/articles/culture/film-television/aztech-first-mexican-science-fiction-film-almost-ready-take/61784

https://www.sciencemag.org/news/2018/06/feeding-gods-hundreds-skulls-reveal-massive-scale-human-sacrifice-aztec-capital

https://www.realmofhistory.com/2018/08/01/12-major-aztec-gods-goddesses-facts/

https://www.npr.org/2019/04/07/710356506/questions-for-arkady-martine-author-of-a-memory-called-empire

https://www.britannica.com/topic/Itzamna

http://www.citylights.com/book/?GCOI=87286100323040&fa=reviews