Antik Oyunlar – Mehen

YILAN TANRININ HELEZONU

(MEHEN)

Yılan, antikçağdan günümüze daima korku, hayranlık ve saygı gibi karışık hisler uyandırmıştır. Antik Mısır inanışında yılanın yeri buna iyi bir örnektir. Yaşam, ölüm ve ölümden sonraki diriliş döngüsünü yok eden kaos yani Apophis (Apep) dev bir sürüngen olarak tasvir edilir ve nihai kötülüğü temsil eder (1). Diğer taraftan bir başka sürüngen, Mehen (sarmalayan) güneşin koruyucusu rolünü üstlenmiştir. Mitolojiye göre Mehen, güneş tanrısı Ra’nın teknesini çevreleyerek gün batımından gün doğumuna kadar yeraltı dünyasındaki yolculuğunda ona eşlik eder. Yeraltı dünyasının yedinci saatindeyken Bakhu isimli dağda Apophis, şafak sökmeden önce güneş teknesine pusu kurup bekler ama Mehen, Apep’le mücadele ederek Ra’nın güvenle şafak vaktine ilerlemesini sağlar (2). Bazen bu mücadele savaş halini alır (3). Antik Mısırda güneş tutulmalarının sebeplerinden biri de buna bağlanır.

Oyununun isminin tanrı Mehen’den geldiğine ve antik Mısır inancına ait anlamlar taşıyan bir tür dini obje olup olmadığına dair kesin bir bağ daha tespit edilememiştir. Çünkü antik Mısır’da mehen kelimesi sarmal, helezon anlamına da geldiği için doğrudan bir tanrıyı sembolize edip etmediği net bir olgu değildir. Oyunun varlığı, arkeolojik kazılarda mezar odalarında yer alan duvar resimlerinde, kilden ve taştan oyun tablaları, piyon olarak kullanılan boncuklar, aslan, av köpeği ya da su aygırı biçimli özel piyonların ortaya çıkarılmasıyla keşfedilmiştir. Mehen oyunu, yukarı Mısır ve Nübye’de (bugünkü Sudan) popülerdi. Erken Hanedanlık döneminden (M.Ö.3150-2686) Eski Krallık döneminin ortalarına kadar (M.Ö.2300) oynandığı, sonrasında terk edildiği düşünülmektedir. Senet ve Aseb (Yirmi Kare oyununun ilk versiyonu, bkz. Ur Kraliyet Oyunu) gibi oyunların yaygınlaşması sonucu popülerliğinin azaldığı düşünülmektedir.  Fakat haleflerinden farkı; mehen ikiden fazla oyuncunun dahil olduğu bilinen tek antik Mısır oyunudur.

Oyun anavatanı Mısır’dan çok Kıbrıs’ta ve Bab’edh Dhra (Lut Gölü yakınlarındaki bronz çağı yerleşim yeri) daha uzun süre oynanmıştır. Kıbrıs’ta Sotira Kaminoudhia kazı alanında M.Ö.2250’ye kadar oynandığı ve bu bronz çağı ada toplumunun oyunu kendi kültürlerine göre değiştirdiği tespit edilmiştir(4). Bu kadar bulguya rağmen oyunun orijinal kurallarına ait hiçbir bir metne rastlanılmamıştır. 1925 yılında Sudan’da Baggāra aşiretinin mehen benzeri spiral biçimli bir düzlem üzerinde Li’b el Merafib (Sırtlan) isimli bir oyun oynadığı keşfedilir. Bu oyunun kuralları, mehenin ardılı olabileceği ileri sürülerek sonraki yıllarda mehen için kullanılır.

OYUNA BAŞLARKEN

Oyunu denemek için mukavvadan altmış karelik basit bir model yaptım. Sarmal üzerindeki kare sayısı oyun tahtasının ebadına göre 60-100 arasında değişmektedir. Irvin Finkel’e göre çubuk ya da madeni parayla oynamak için 88, arkeolog Edgar B.Pusch’a göreyse 6 köşeli zarla oynamak için 80 karenin ideal olduğu belirtilmektedir. Kurallar için Sırtlan oyunundan alınan anonim oyun kuralları ile Rus roman yazarı ve masaüstü oyun meraklısı Dmitriy Skiryuk’un mehen uyarlamasını referans aldım. Oyun için gerekenler;

• Oyun tahtası,
• 6 adet özellikli piyon. Daha çok aslan şeklinde tasvir edildikleri için yazının kalan kısmında özel piyonun adı aslan piyon olarak geçecektir. Her oyuncunun bir adet aslan piyonu vardır.
• Her biri altı taştan oluşan altı set piyon (toplam 36 adet piyon). Her oyuncunun altı adetlik bir set piyonu vardır.
• Hamle sayısını belirlemek için bir yönü boyalı üç adet çubuk, altı adet taş ya da oyunun daha modern yorumlarında kullanılan bir adet altı köşeli zar veya üç adet madeni para.

Çubukların boyalı ya da boyasız yönlerine göre oyuncunun hamle sayısının yorumlanması:

• Eğer bir tane yönü renksiz, iki adet renkli çubuk gelirse: Piyon bir kare ilerletilir.
• Eğer iki tane yönü renksiz, bir adet renkli çubuk gelirse: Piyon iki kare ilerletilir.
• Eğer üç çubuğunda renksiz yönü gelirse: Piyon üç kare (bazı yorumlarda dört) ilerletilir.
• Eğer üç çubuğunda renkli yönü gelirse: Piyon altı kare ilerletilir.

Madeni paranın yazı ya da tura gelmesine göre oyuncunun hamle sayısının yorumlanması:

• Bir tura, iki yazı: Piyon bir kare ilerletilir.
• İki tura, bir yazı: Piyon iki kare ilerletilir.
• Üçü de tura gelirse: Piyon üç (veya 4 ) kare ilerletilir.
• Eğer üçü de yazı gelirse: Piyon altı kare ilerletilir.

Altı köşeli zara göre oyuncunun hamle sayısının yorumlanması: Altı köşeli zar atılarak gelen sayı kadar piyon ilerletilir. 4 ve 5 rakamlarının sayılmayıp zarın yeniden atıldığı bir kural opsiyonu da bulunmaktadır.

Taşla oynanması durumunda hamle sayısının yorumlanması: Bu yöntem iki oyuncu oynadığında önerilir. Bir oyuncu 0-6 arası sayıda taşı diğer oyuncunun görmeyeceği şekilde elinde saklar ( hiç taş da almayabilir). Diğer oyuncu rakibinin elindeki taş sayısını tahmin etmeye çalışır. Saklanan taş sayısından tahmin edilen sayı çıkarılır. Kalan sayı kadar piyon ilerletilir. Örneğin sırası gelen oyuncunun elinde beş adet taş bulunmaktadır ve rakip oyuncunun tahmin ettiği sayı üçtür. Aradaki fark olan iki sayısı kadar sırası gelen (taşları saklayan) oyuncu piyonunu ilerletir. Diğer bir örnek: Eğer sırası gelen oyuncu hiç taş almadıysa ve rakibi beş olarak tahmin ediyorsa sırası gelen (taşları saklayan) oyuncu beş kare ilerler. Fakat rakip oyuncu saklanan taş adedini tam bilirse taşları saklayan oyuncu o tur oynayamaz.

Oyunun özellikleri;

• Mehen 2-6 oyuncuyla oynanabilmektedir.
• Oyun tahtasında kuyruk kısmından başlayan oyunun amacı iki aşamalıdır:

1. Oyuncular ellerindeki tüm piyonları oyun tahtasının merkezine getirmelidir. Ardından piyonları merkez kareden başlangıç noktasına geri getirip özel piyonu (aslanı) almalıdır.
2. Aslan piyonu almaya hak kazanan oyuncu yine kuyruktan başlayarak aslan piyonu merkez kareye ilerletir. Rakibin piyonlarını oyundan çıkarır ya da onları toplar (piyonları yemek).

Rakibinin en çok piyonunu alan oyuncu kazanır.

Oyunla ilgili dikkat edilmesi gerekenler:

• Sırası gelen oyuncu hamle hakkını mevcut piyonu için kullanabilir ya da oyuna yeni piyon sokabilir. Oyuna fazla piyon girmesi oyuncunun aslan piyonuna ulaşmasına yardımcı olduğu gibi riskinin de artmasına da sebep olur. Çünkü bir oyuncunun piyonu, rakibinin piyonunun bulunduğu kareye denk gelirse rakip oyuncunun piyonu oyun dışı kalır ve yeniden oyun tahtasına girmesi gerekir. Ekstra bir seçenek olarak Senet oyunundaki taşların yer değiştirmesi şeklinde de kural uygulanabilir. Eğer oyuncunun taşı rakibin piyonunun bulunduğu kareye gelirse rakip piyon, oyuncunun geldiği kareye geri döner.
• Yeni bir piyonun oyun tahtasına girebilmesi için skorun 1 olması gerekir (opsiyonel uygulamadır).
• Oyuna girmiş piyonun hareket etmesi için skorunun 2, 4 veya 6 olması gerekmektedir. Eğer 1 gelirse bu sayı saklanır (opsiyonel uygulamadır).
• Bir piyonun merkezdeki kareye girebilmesi için bulunduğu kare ile merkez kare arasındaki tam kare sayısı kadar skor elde etmesi gerekir. Eğer skor fazla olursa, sakladığı 1 puanları kullanarak skorunu eksiltebilir ve yeterli puana geldiği için piyon merkez kareye girebilir (opsiyonel uygulamadır).
• Aslan piyonu, normal piyondan iki kat daha hızlı hareket eder yani iki katı sayıda kare ilerler. Aslan piyonunun yönüne göre rakibin piyonlarının akıbeti şöyle gelişir:
• Eğer aslan piyonu kuyruktan (başlangıçtan) merkeze doğru ilerliyorsa üzerine geldiği piyonu oyundan çıkarır. Bu piyon, sahibi olan oyuncu tarafından oyuna yeniden sokulabilir.
• Eğer aslan piyonu merkezden kuyruğa (başlangıca) doğru dönüyorsa üzerine geldiği piyonu alır (piyonu yer). Rakibin piyonu eksilir.
• Eğer rakip oyuncu da aslan piyona sahip olduysa, oyuncular hem rakiplerinin piyonlarını yemeli hem de kendi normal piyonlarını kaybetmemek için merkeze ulaştıktan sonra piyonlarını kuyruğa (başlangıç karesine) geri götürmelidir.
• Rakip oyuncuların aslan piyonları aynı kareye gelemez. Gelen oyuncu sıra hakkını kaybeder.
• Tüm aslan piyonlar kuyruğa geri döndüğünde oyun sona erer. En fazla piyonu yiyen oyuncu kazanır. Fakat tüm piyonlar yenmişse merkez kareden kuyruğa (başlangıç karesine) dönmeyi başaran ilk aslan piyonunun oyuncusu kazanır (opsiyonel uygulamadır).

(1)Mitolojide Set, kardeşi Osiris’i öldürdüğü için sık sık kötülükle bir görülmüştür. Fakat aşağı Mısır’da güç, savaş ve mücadelenin tanrısı olarak da kabul edilmiştir ve panteonda tam anlamıyla kötülük sembolü olarak görülmemektedir. M.Ö.1650-1550 arasındaki Hiksos istilası sonrası Mısır’lıların barbar gördüğü bu kavim iktidara gelip 15. Hanedanlığı kurmuş ve Set’i kendi tanrıları kabul etmiştir. Hiksoslara duyulan nefretin sonucunda Mısır toplumunca Set’in kişiliğine Apeple ilişkilendirilen birçok şeytani öğenin aktarıldığı ve Set’in panteondaki yerinin böylece değiştiğine ilişkin bir görüş de bulunmaktadır (bkz. https://www.newworldencyclopedia.org/entry/apep)

(2) Amduat (yeraltı dünyası) içinde zaman on iki saat dilimine bölünmüştür.

(3)Ra’nın yolculuğunda Apep’le savaşan koruyucu tanrılar Set, Mehen, Serket (Akrep tanrıça), Mihos (Maahes, Yukarı Mısır’da tapınılan aslan tanrı), Bastet ve Shu (aydınlık ve gökyüzü tanrısı).

(4) http://www.archeducation.org/cyprus.html

(5)Oyunun tarihçesi hakkında bilgi için:

https://www.academia.edu/16628887/Mehen_The_Ancient_Egyptian_Game_of_the_Serpent

(6)Oyun hakkında bilgilendirme içeren kısa bir video: Biraz farklı bir yorumu.